Gelişen Asya’nın kilit pozisyonundaki Orta Asya ile Avrupa Birliği (AB), Rusya, ABD, Çin ve Körfez Arap devletleri ortasındaki işbirliğini geliştirme sistemleri dikkat cazibeli seviyeye ulaştı.
Rusya, Çin ve Hindistan üzere ülkelerin ortasında; Tarihi İpek Yolu güzergahında yerleşen Orta Asya ülkeleri, son periyotta büyük ülkelerin ve dünya ticaretinde kelam sahibi bölgelerin ilgi odağı oldu.
HERKESİN İLGİSİNİ ÇEKMEYE BAŞLADI
Orta Asya ülkeleri 1991’de Sovyetler Birliği’nden (SSCB) ayrılarak bağımsızlıklarını ilan etmesinin akabinde son yüzyılda tesirinde kaldığı Rusya’nın yanı sıra dünyanın büyük devletlerinin de ilgisini çekmeye başladı.
Rusya, SSCB’nin parçalanmasının akabinde Aralık 1991’de kurulan Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) üzerinden varlıklı yer altı kaynaklarına sahip bölge ülkeleri ile yakın işbirliğini sürdürmeye çalışırken, Orta Asya ülkelerinin çabucak yanında bulunan Çin de bu ülkelerle ticari ve ekonomik bağlantılarını geliştirmeye uğraş gösterdi.
Son periyotta Ukrayna’ya savaş açan Rusya’nın Batı’nın yaptırımlarıyla karşı karşıya kalmasıyla bölgede Rusya’nın tesirinin eskisi üzere hissedilmemesini fırsat bilen AB, Arap ülkeleri, Çin, Japonya, Güney Kore ve ABD üzere ülkeler Orta Asya ülkelerine olan büyük ilgisini açıkça göstermeye başladı. Bu ülkeler bölge ülkeleriyle farklı biçimlerde işbirliği formatları oluşturdu.
Özbek siyaset uzmanı Rustam Usmanov, AA muhabirine yaptığı açıklamada, son periyotta AB, Çin, Japonya, Güney Kore ve Arap ülkelerinin bölgeye olan ilgisinin daha da arttığını belirterek bunun Ukrayna’ya savaş açan Rusya’nın Batı’nın yaptırımlarıyla karşı karşıya olduğu periyoda denk gelmesine dikkati çekti.
AB ve ABD’nin karşılıklı ilgilerde Orta Asya ülkelerinin Rusya’ya uzaklıklı durmalarını ve bu ülkelerden demokratik tarafta gelişmelerini istediğini kaydeden Usmanov, “Çin, bölgedeki projeleriyle siyasi, ekonomik ve yatırım imkanlarını artırdı ve bu ülkeler üzerinde kıymetli tesiri olan Rusya’nın karşısında jeopolitik tesirin dengeleyici ögesi oldu” değerlendirmesini yaptı.
Usmanov, son yüzyılda bölge üzerinde büyük tesiri olan Rusya’nın bundan sonra da bölge ülkelerinin politik olarak kendisinden uzak durmasından rahatsız olacağını, Orta Asya ülkelerinin Rusya’dan uzaklaşması durumunda Moskova’nın daha sert siyaset izleyebileceğini ileri sürerek büyük devletlerin artan ilgisi karşısında bölge ülkeleri için en âlâ yolun, “öncelikle kendi ortalarında birleşmeleri ve ortak strateji geliştirerek bu ülkelere eşit aralıkta ortak siyaset izlemeleri” olduğuna işaret etti.
RUSYA-ORTA ASYA İLİŞKİLERİ
Rusya, SSCB’nin parçalanmasının akabinde Aralık 1991’de kurduğu BDT, 2002 yılında öncülük ettiği ve Özbekistan hariç tüm Orta Asya ülkelerini kapsayan Kolektif Güvenlik Muahedesi Örgütü (KGAÖ), son olarak da 2014’te oluşturulan ve Kazakistan ve Kırgızistan’ı bünyesine alan Avrasya Ekonomik Birliği (AEB) üzere örgütler kapsamında bölge ülkelerine askeri, siyasi ve ekonomik tesirlerini sürdürüyor.
Rusya, son periyotta başka büyük devletlerin artan ilgisi karşısında Orta Asya ülkeleriyle münasebetleri daha da geliştirmeye yönelik daha somut adımlar attı ve Ekim 2022’de Astana’da birinci kez Orta Asya-Rusya Tepesi’ni düzenledi. Bu tepe, Rusya’nın Ukrayna’ya savaş açmasının akabinde Rusya Devlet Lideri Vladimir Putin’in katıldığı nadir doruklardan biri olmasıyla dikkat çekti.
Rusya ve Orta Asya ülkeleri önderlerinin katıldığı tepede münasebetlerin daha da geliştirilmesine ait değerli kararlar alındı.
ÇİN-ORTA ASYA İLİŞKİLERİ
Bağımsızlıklarının birinci yıllarından itibaren Orta Asya ülkeleriyle daha yakın işbirliği kurmayı hedefleyen Çin, 1996’da Rusya, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan’ın bulunduğu, 2001’de de Özbekistan’ın üye olduğu Şanghay İşbirliği Örgütü’nün oluşturulmasına öncülük etti.
Daha sonra bu örgütün genişleyerek öbür ülkelerin de üye olması ve memleketler arası bir örgüte dönüşmesi ile Çin, bölge ülkeleriyle direkt bağlantılarının geliştirilmesi emeliyle 18-19 Mayıs’ta birinci kez Çin Devlet Lideri Şi Cinping’in mesken sahipliğinde Orta Asya ülkeleri önderlerinin iştirakiyle Çin-Orta Asya Tepesi’ni düzenledi.
Çin’in Orta Asya ile ilgili yeni teşebbüsünün, Ukrayna’daki savaş nedeniyle Rusya’nın Batı’nın yaptırımlarıyla karşı karşıya olduğu, Afganistan’daki askerini geri çeken ABD’nin Avrasya bölgesindeki tesirinin azaldığı bir devirde ortaya çıkması dikkati çekiyor.
Bölgenin üç ülkesiyle ortak hudutları olan Çin’in Orta Asya ülkelerine yönelik siyasetinde yeni periyodun başlangıcı olarak görülen tepe, son yüzyılda Rusya’nın güçlü tesiri altında olan bölgede, Çin’in artık daha etkin bir siyaset izlemek istediğinin bir göstergesi olarak yorumlandı.
Orta Asyalı kimi uzmanlar, Çin’in bölge ülkeleriyle siyasi ve ekonomik işbirliğini derinleştirerek egemenlik, kalkınma ve güvenlik taahhütlerini içeren bir hamilik rolüne soyunacak olması ve bölgedeki nüfuzunun artmasının Orta Asya ülkeleri için bir tehlike oluşturabileceğini ileri sürüyor.
Çin, kelam konusu tepeyi tertip ederek son yüzyılda Rusya’nın tesirindeki bölge ülkelerine yeni bir işbirliği sistemini önermiş, Orta Asya bölgesinde Moskova’yı dengelemeye çalışmış oldu.
Pekin ile Orta Asya ülkeleri ortasındaki bağlantının daimi işbirliğine dönüştürülmesi kapsamında sistemin sekretaryasının kurulacak olması Çin’in bu işbirliğini en üst seviyeye çıkarma konusundaki kararlılığını ortaya koyuyor.
AB-ORTA ASYA İLİŞKİLERİ
Batı için hem Rusya’nın hem Çin’in yanı başında yer alan Orta Asya ülkeleriyle yakından ilgilenmek güç, ham unsur gereksinimlerini karşılamanın yanı sıra siyasi mana da içeriyor. Değişen yeni dünya tertibinde AB, Rusya ile Çin’in hudut komşusu Orta Asya ülkelerini kendine çekme yollarını aramaya başladı.
Bu çerçevede 2022’de Kazakistan’da birinci kere AB-Orta Asya Doruğu yapıldı. Bu doruğun ikincisi bu yılın haziran ayında Kırgızistan’da düzenlendi.
Rusya’nın, Ukrayna’ya savaş açmasının akabinde Batı’nın yaptırımlarıyla karşı karşıya kaldığı bir periyotta AB’nin, Rusya’nın büyük bir tesirinin olduğu Orta Asya ülkeleriyle bağlantılarını daha da geliştirme gayreti, Moskova’nın bölgedeki tesiri ve nüfuzunu azaltmayı amaçladığı halinde yorumlandı.
Orta Asya ülkelerinden karşılıklı işbirliğinin geliştirilmesi ve Batı ile yakınlaşması konusunda daha yürekli ve kararlı adımlar atılmasını talep eden AB, bölge ülkelerinin “saldırgan politikaları” nedeniyle Rusya’dan uzaklaşmalarını, Rusya’ya yönelik yaptırımlara dahil olmalarını bekliyor.
ORTA ASYA-ARAP ÜLKELERİ İLİŞKİLERİ
Son periyotta Körfez Arap ülkelerinin de Orta Asya devletleriyle alakasını geliştirmeye çalıştığı gözlemleniyor. Bu iki bölgedeki ülkeler, 20 Temmuz’da Suudi Arabistan’ın Cidde kentinde birinci defa “Orta Asya-Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi” Tepesi’ni gerçekleştirdi.
İki bölge ülkeleri başkanlarının yer aldığı dorukta, Orta Asya ile Körfez Arap ülkeleri ortasında tarihi bağların tekrar canlandırılması, yatırım imkanlarının artırılması, karşılıklı ticaretin geliştirilmesi ve çeşitli alanlarda paydaşlık uğraşlarının artırılmasıyla ilgili kıymetli kararlar alındı.
Tarafların memleketler arası alanda birbirlerini desteklemelerinin de gündeme geldiği dorukta, Suudi Arabistan’ın World Expo 2030’a adaylığına ve Birleşik Arap Emirlikleri’nde düzenlenecek olan COP28 Etraf Tepesi’ne takviye verildi.
Zengin doğal kaynaklara sahip iki bölge ortasındaki işbirliğini yeni bir seviyeye çıkaran Orta Asya-Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Kurulu’nun bir sonraki toplantısının 2025’te Özbekistan’ın Semerkant kentinde yapılması kararlaştırıldı.
Bölgedeki uzmanlar, Körfez Arap ülkelerinin Orta Asya’ya artan ilgisini güçlü doğal kaynaklara sahip olan Arap ülkelerinin tekrar varlıklı petrol-gaz ve maden kaynaklarına sahip Orta Asya ülkeleriyle yakın işbirliği kurmak ve bu ülkelere yatırım yapmak istediğinin bir göstergesi biçiminde yorumluyor.
ORTA ASYA-ABD DORUĞU EYLÜLDE YAPILACAK
Rusya, Çin, AB ve son olarak da Arap ülkelerinin Orta Asya bölgesine olan büyük ilgisinin akabinde bu ülkelerle işbirliğini daha da geliştirme niyetini gösteren ABD, ekonomik ve siyasi alandaki en büyük rakipleri Rusya, Çin ve Hindistan üzere ülkelerin ortasında yerleşen Orta Asya ülkeleri ile münasebetleri geliştirmek için somut adımlar atmaya başladı.
Daha evvel Orta Asya ülkeleri ve ABD Dışişleri Bakanları formatında yapılan toplantıların, Washington’ın talebiyle Orta Asya+ABD (C5+1) formatında önderler seviyesinde yapılması kararlaştırıldı.
ABD Senatosu İç Güvenlik ve Hükümet İşleri Komitesi Lideri Gary Peters’in Orta Asya ülkelerini ziyaretinden sonra bölge basını, C5+1 Önderler Doruğu’nun ABD Devlet Lideri Joe Biden’in konut sahipliğinde 19-20 Eylül’de BM Genel Konseyinin yapılacağı tarihte ABD’de düzenleneceğini yazdı.
Peters’in bu ziyaretlerde “Orta Asya’nın dünyanın kıymetli modülü olduğunu ve bu bölgedeki ülkeler ile daha fazla ortak çalışma fırsatına sahip olmak istediklerini” belirtmesi ise ABD’nin Orta Asya ülkelerine yönelik siyasetinde yeni bir periyodun başlangıcı olarak yorumlandı.
“BATI ÜLKELERİNİN ORTA ASYA’DAN İSTEĞİ RUSYA’YA KARŞI YAPTIRIMLARIN UYGULANMASIDIR”
Kazakistan Cumhurbaşkanlığı Stratejik Araştırmalar Enstitüsü Uzmanı Bauyrzhan Auken, AA muhabirine, son bir sene içinde Orta Asya ile AB, Çin, Rusya, Hindistan, Japonya ve Güney Kore üzere ülkeler ortasında “C5+1” formatındaki tepelerin yapılması ve ABD Lideri Joe Biden’ın Orta Asya Devlet Liderlerini eylül ayında New York’a davet etmesini güçlü ülkelerin bölgeye olan ilgisinin bir göstergesi olarak kıymetlendirdi.
Orta Asya ülkelerinin bu formatın geliştirilmesinden yana olduğunu savunan Auken, “Çünkü bölgedeki jeosiyasi ve jeoekonomik durum bu ülkeleri de endişelendiriyor.” dedi.
Söz konusu “büyük oyuncular” ile bağlantıların genişletilmesinin Orta Asya ülkelerinin kendi ortalarında birleşmesine de katkı sağlayacağını belirten Auken, “Orta Asya pozisyonu prestijiyle kıymetli. Bu, bölge ülkelerinin dış siyasetinde yalnızca bir tarafın ağır basmasını değil çok istikametli dengeyi muhafazasına imkan sağlayacak. Bunun yanı sıra bölgenin ekonomik kalkınmasına ve yatırımların gelmesine yol açacak.” tabirini kullandı.
Kazak Teknoloji ve İşletme Üniversitesi Öğretim Üyesi Saparbay Zhubayev, Orta Asya’nın varlıklı yer altı kaynaklarıyla ve yaklaşık 75 milyon nüfusuyla kıymetli pazar olduğuna işaret etti.
Zhubayev, Rusya-Ukrayna savaşıyla Orta Asya ülkelerinin Avrupa ile Çin’i, kuzey ile güneyi birbirine bağlayan stratejik köprü haline geldiğini belirterek “Şu anda Amerika başta olmak üzere Batı ülkelerinin Orta Asya’dan isteği Rusya’ya karşı yaptırımların uygulanmasıdır. Daha evvel Avrupa’ya 600 milyar dolarlık mal ihracatını Rusya, Belarus ve Ukrayna üzerinden gerçekleştiren Çin için ise artık Orta Asya, Kafkaslar ve Türkiye üzerinden Avrupa’ya çıkacak Orta Koridorun geliştirilmesi kıymetli.” dedi.
Bunun yanı sıra şu anda Kazakistan petrolünün yaklaşık yüzde 70’inin Avrupa’ya ihraç edildiğine dikkati çeken Zhubayev, “Orta Asya, yalnızca ulaşım, ticaret ve siyasi alanda değil güç kaynağı açısından da değerli.” diye konuştu.
– YENİ LOJİSTİK YOLLARINI ARAYAN ORTA ASYA, BATI’NIN İLGİ ODAĞI OLDU
Kırgız iktisat uzmanı Marat Musuraliyev de Rus limanlarının ve kara hudut geçişlerinin kapatılmasıyla dış ticaretini sürdürmeye çalışan Orta Asya ülkelerinin Batı ülkelerinin ilgi odağı haline geldiğini söyledi.
Musuraliyev, Orta Asya’nın Hazar Denizi üzerinden Batı’ya giden güzergaha muhtaçlığı olduğunu vurgulayarak Orta Asya ülkelerinin dış ticareti sürdürmek için Kafkaslar ve Türkiye üzerinden yeni lojistik yolları aradığını belirtti.
Kırgız siyaset uzmanı İgor Şestakov ise jeopolitik gerçekliklerin yeni şartlarında Orta Asya’nın rolünün arttığına dikkati çekti.
Bölgeye, Pekin, Moskova, Washington, Belçika ve Londra’dan ziyaretlerin oldukça arttığını anlatan Şestakov, “Örneğin ABD’den resmi heyetler neredeyse her ay Bişkek’i ziyaret ediyor. Batı’nın tek gayesi, Orta Asya ülkelerinin yaptırımları desteklemesi ve Rusya ile ticari ve ekonomik işbirliğinin azami ölçüde azaltılmasıdır.” dedi.
